Περ.
CELESTIA
τχ. 3 (2009), σ. 1.
ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Η
διερεύνηση της σχέσης των δύο αυτών εννοιών θέτει ζητήματα που, έστω και με μια
επισφάλεια, απαντήθηκαν ιστορικά. Κάθε νέα όμως απόπειρα προσέγγισής τους είναι
ενδιαφέρουσα, γιατί επιχειρεί να αντιστοιχίσει το υπερβατικό με το ανθρώπινο.
Αν ξεκινήσουμε από μία θεμελιώδη αρχή, την αρχή της ολότητας των πραγμάτων,
θρησκεία και επιστήμη συνιστούν οντολογικές προσεγγίσεις του φυσικού και
μεταφυσικού είναι με διαφορετικό βαθμό βαρύτητας η καθεμιά. Οι θρησκείες, κατά
κανόνα, ομιλούν για το επέκεινα του φυσικού και υλικού κόσμου, για μια
ατελεύτητη αιωνιότητα του πνευματικού στοιχείου, ενώ η επιστήμη εξετάζει το
είναι και το φαίνεσθαι των πραγμάτων, θέτοντας επιστημολογικές αρχές και
ερειδόμενη στο ερευνήσιμο, στο πιστοποιήσιμο και στο διά της πράξης
επιβεβαιωνόμενο.
Υπάρχει
φιλοσοφική διάσταση στην ταυτότητα των συγκεκριμένων εννοιών; Ασφαλώς, ναι. Οι
θρησκείες χρησιμοποιούν φιλοσοφικές αρχές, ενδυναμώνουν την οπτική και την
εποπτεία τους με χρηστικά φιλοσοφικά συστήματα και φιλοσοφικές αναλύσεις, ενώ η
επιστήμη γεννιέται στο σώμα της φιλοσοφίας και συνιστά μεθοδολογική
κωδικοποίηση και γνωσιακό σώμα στην αναζήτηση της ταυτότητας και λειτουργίας
των πραγμάτων. Θρησκεία όμως και επιστήμη έχουν διαφορετικές καταληκτικές
εποπτείες. Η πρώτη, συνήθως, απαντά με έναν οραματικό τρόπο στο ολοκλήρωμα του
είναι και του φαίνεσθαι αφήνοντας στο βίωμα την πρόσληψη και τη διασταλτική
ερμηνεία του κόσμου, ενώ η δεύτερη χρησιμοποιεί μεθόδους που προσιδιάζουν
απόλυτα στις διανοητικές ικανότητες του ανθρώπου και άρα η ερμηνεία της είναι η
προσέγγιση που επιτελεί ένα από τα όντα του ατελεύτητου σύμπαντος. Η θρησκεία,
όταν γίνεται αποκαλυπτική, υπερβαίνει κάθε επιστημονική αναζήτηση, γίνεται
υπερβατική και απόλυτη, ενώ η επιστήμη, όταν θετικοποιείται, επιμένει στη δική
της μοναδική ερμηνεία και γνώση του κόσμου. Οι γραφές από τη μία και ο
επιστημονισμός από την άλλη συνιστούν τις δύο διαφορετικές προσεγγίσεις της
ίδιας πραγματικότητας.
Ως
γνωστόν, από τη θρησκευτική έποψη ορίζεται προσωρινή και ελάχιστη η βιολογική
παρουσία του ανθρώπου, συγκριτικά με το ατελεύτητο της άϋλης ύπαρξης στην οποία
εισέρχεται μετά θάνατον, ενώ από το ελέγξιμο της επιστημονικής υπάρχει, κατά
κανόνα, ταύτιση των ορίων της επίγειας και πραγματικής ζωής με τα αντίστοιχα
της ψυχικής και πνευματικής. Οι θρησκείες εμφανίζουν τα δόγματά τους ως
θεόσταλτα-θεόπνευστα, αναγκαία και αναγκαστικά για την ορθή συμπεριφορά του
ανθρώπου και ενώ αρχικά πλάθονται από αυτόν, γρήγορα αποδίδονται στο θείον που
εντέλλεται, αλλά δεν διαλέγεται, ούτε ζητεί την ανθρώπινη συγκατάθεση. Για το
λόγο αυτόν και οι περισσότερες θρησκείες - παρά τις θεωρητικές τους αποφάνσεις
- είναι και θέλουν να είναι εκκοσμικευμένες. Η επιστήμη, ασφαλώς, δεν μπορεί να
έχει την υπερβατικότητα των θρησκευτικών προσεγγίσεων, ούτε και τον
καθοδηγητικό έλεγχο του ανθρώπου. Δεν διατείνεται ότι ερμηνεύει ολοκληρωτικά
τον κόσμο, αλλά μέσα στις δυνατότητες του ανθρωπίνου όντος είναι η
αποτελεσματικότερη μέθοδος προσέγγισης και ερμηνείας του. Και μολονότι δεν
ενέχει μια αποσπασματική ερμηνεία και γνώση των πραγμάτων, η ρεαλιστικότητά της
αφήνει περιθώρια για τη θρησκευτική συμπληρωματική αφήγηση.
Κατά
το ανθρώπινο μέτρο, καμία από τις δύο δεν δύναται να υπερβεί την πιστοποιημένη
αρχή ότι κάθε γνώση ανερευνά τις ρίζες της στην εμπειρία («οὐδέποτε νοεῖ ἄνευ
φαντάσματος ἡ ψυχὴ», Ἀριστοτ., Περὶ ψυχῆς, Γ, 431a, 16-17 και «οὐδὲ νοεῖ ὁ νοῦς τὰ ἐκτὸς μὴ μετ’
αἰσθήσεως», Ἀριστοτ., Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν, 6, 445b, 16-17), στη διασύνδεση γνώσης και πραγματικής ζωής και
στη γέννηση της περιέργειας για γνώση και κατανόηση του κόσμου («μάλα γὰρ
φιλοσόφου τοῦτο τὸ πάθος, τὸ θαυμάζειν: οὐ γὰρ ἄλλη ἀρχὴ φιλοσοφίας ἢ αὕτη …»,
(Πλάτ. Θεαίτ. 155d, 2-5). Ελάχιστα, βέβαια, η θρησκεία αλλά θεμελιωδώς η επιστήμη συνδέονται
με την αρχή αυτή. Η πρώτη ολοκληρώνει, κατά κανόνα, στο σύστημά της την
προσέγγιση και την ερμηνεία του κόσμου, ενώ η δεύτερη, ως εκ της ταυτότητάς
της, δεν μπορεί παρά να αφήνεται και σε μια ανοικτότητα των ερμηνειών. Και οι
δύο όμως θα ήταν αρνητικές στην αδύνατη και αδύναμη ερμηνεία του κόσμου, στην
οπτική μιας αινιγματικότητάς του, αλλά και σε μια επισφαλή αυτοεκτίμηση και
αξιολόγηση των προσεγγίσεών τους.
Μέσα
σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο μπορούμε, ασφαλώς, να ομιλούμε για επιστημονική σκέψη
και θρησκευτική πίστη, για σύγκρουση, αρμονία ή αλληλεπίδρασή τους, για
αντιστοίχιση επιστημονικών επαναστάσεων και θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων, αλλά
κυρίως για θρησκευτικές αφηγήσεις της ουσίας του κόσμου και για επιστημονικές
ερμηνείες της λειτουργίας του.
Γρηγόρης
Καραφύλλης
Καθηγητής
Φιλοσοφίας Αντιπρόεδρος Ο.Κ.Φ.Π.
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
ΦΛΩΡΙΝΑΣ
ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΓΙΑ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗ
(ΜΕΡΟΣ 1 ΑΠΟ 3)
ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΓΙΑ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗ
(ΜΕΡΟΣ 2 ΑΠΟ 3)
ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΓΙΑ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗ
(ΜΕΡΟΣ 3 ΑΠΟ 3)
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ- ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΡΑΦΥΛΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΞΗ ΓΡΗΓΟΡΗ ΚΑΡΑΦΥΛΛΗ
ΣΤΗ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΦΛΩΡΙΝΑΣ
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ 9.58 ΕΡΤ 3
ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ